KORPUS OCHRONY POGRANICZA 1924 – 2024
Projekt, którego realizację Fundacja Znaki Pamięci rozpoczęła już jesienią 2023 r, zakłada opracowanie i uruchomienie multimedialnego portalu internetowego oraz przygotowanie szerokiej wystawy plenerowej dotyczącej historii służb granicznych strzegących Kresów Wschodnich II RP oraz losów ich funkcjonariuszy po rozpoczęciu II wojny światowej, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu spuścizny utworzonego w 1924 roku Korpusu Ochrony Pogranicza na budowanie postaw obywatelskich na Kresach II RP oraz jego wpływu na obecny kształt Służby Granicznej w Polsce
Dawne rubieże wschodnie przedwojennej Rzeczypospolitej obejmowały ziemie, które nie wchodzą obecnie w kształt państwa polskiego, stanowiły jednak poważną jego część, istotną zwłaszcza w wymiarze kulturowym i historycznym (tam – szczególnie we Lwowie i Wilnie – istniały silne ośrodki naukowe i kulturalne, tam też biło źródło tradycji kresowych stanic, będących przez wieki strażnicami bezpieczeństwa ziem Rzeczypospolitej). Bogaty ikonograficznie projekt, złożony w znacznym stopniu z niepublikowanych dotąd fotografii i dokumentów źródłowych, przez pryzmat niezwykłych a mało znanych realiów ówczesnej służby wojskowej pograniczników (ochraniających kraj przed intensywną wtedy działalnością agentów i atakami zbrojnymi sowieckich oddziałów dywersyjnych, ale także angażujących się w kresowe życie społeczne i kulturalne) ukazuje zarazem ówczesne terytorium Polski wschodniej i stanowi nostalgiczną podróż na przedwojenną Wileńszczyznę, Polesie, Wołyń, Podole – ziemie silnie związane historycznie z Rzecząpospolitą, tereny na których współcześnie (na Litwie, Białorusi, Ukrainie) żyje wiele tysięcy Polaków, kultywujących dawne tradycje i obyczaje oraz utożsamiających się nadal z Macierzą.
Projekt przedstawia szerokie ujęcie tematyki tradycji polskich na Kresach Wschodnich w dwóch aspektach – poprzez ukazanie, a jednocześnie uhonorowanie żołnierskiej służby przedwojennych jednostek granicznych Rzeczypospolitej, a także poprzez przybliżenie dzisiejszym pokoleniom dawnych rubieży państwa polskiego w jego wymiarze geograficznym, społecznym i kulturowym (niezwykłym zwłaszcza ze względu na charakterystyczne zróżnicowanie etniczne wschodnich ziem II RP, gdzie obok Polaków żyli też Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy, Rosjanie, Tatarzy…).
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i ostatecznym ukształtowaniu się granic państwa, różnorodne ówczesne uwarunkowania polityczne sprawiały, że stabilizacja napiętej sytuacji we wschodnim pasie granicznym kraju oraz zminimalizowanie zagrożenia zewnętrznego, płynącego zwłaszcza ze strony totalitarnego Związku Sowieckiego (dopuszczającego się wielu aktów dywersji, a nawet otwartego naruszania terytorium Rzeczypospolitej), wymagało systemowego rozwiązania, którym okazało się utworzenie wydzielonej formacji wojskowej, przeznaczonej do zapewnienia bezpieczeństwa na Kresach w warunkach pokojowych – Korpusu Ochrony Pogranicza. Żołnierze KOP stacjonowali wzdłuż całej wschodniej granicy Polski (w 1939 roku ich działalność rozciągała się na linii granicznej II RP z Litwą, Łotwą, Związkiem Sowieckim, Rumunią, Węgrami i Słowacją), zapewniając porządek poprzez system posterunków, patroli, zasadzek, obław oraz pracę wywiadowczą. Jednostki Korpusu – poza dowództwem w Warszawie – rozmieszczone były w ośmiu przedwojennych województwach: białostockim, wileńskim, nowogrodzkim, poleskim, wołyńskim, tarnopolskim, stanisławowskim i lwowskim. Obok podstawowej sfery zadaniowej, żołnierze KOP prowadzili instytucje społeczno-kulturalne na Kresach Wschodnich (m.in. biblioteki, czy punkty opieki medycznej), integrując się z autochtonami, sami stanowili przy tym wielotysięczną grupę mieszkańców tych ziem (często pochodzili jednak z zachodniej części kraju) – na Kresach prowadzili swoje życie codzienne w różnych jego odsłonach, na Kresach aktywnie spędzali czas (na służbie i poza nią, np. organizując zawody sportowe).
Projekt, przybliżający w atrakcyjnej formie służbę polskich formacji granicznych, ich relacje z ludnością Kresów i działalność społeczną, przybliżyć ma również współczesnemu odbiorcy coraz bardziej oddalające się od nas piękno przedwojennych rubieży państwa polskiego. Podkreślając zasługi KOP w okresie pokoju, chcemy również przedstawić wysiłek zbrojny polskich służb granicznych podczas inwazji niemieckiej i sowieckiej na Polskę – heroiczną walkę z dwoma agresorami i godną naśladowania postawę obrońców ojczyzny. To piękna karta w historii polskiej wojskowości o czym pragniemy przypomnieć lecz także niepokojąco aktualny wzór do naśladowania w czasach współczesnych, wobec wypadków ostatniego roku, kolejnej w historii inwazji państwa rosyjskiego na bezbronny kraj i rosnącego zagrożenia dla pokoju w Europie a tym samym rosnącego znaczenia pracy i służby polskich formacji granicznych, biorących na siebie ciężar ochrony naszych granic.
Zawartość portalu oraz ekspozycja plenerowa zostały przygotowane w znacznej mierze na bardzo mało znanych, bądź też w ogóle niepublikowanych materiałach z archwiwów Straży Granicznej, we współpracy z lokalnymi oddziałami Instytutu Pamięci Narodowej a także innych, lokalnych archiwów, również rozproszonych zbiorów prywatnych.
